Wojciech Paduchowski

Karły pod krzyżem

Nagroda Krakowskiej Książki Miesiąca Listopada 2022

O książce

Książka jest opisem oraz refleksją nad wydarzeniami z kwietnia 1960 r. w Krakowie, które przeszły do historii jako walka o krzyż nowohucki. W centrum tych wydarzeń znajduje się krzyż, stanowiący dla nich istotny punkt odniesienia. Nie jest to książka religijna, lecz historyczna, nie sposób jednak pominąć w niej tak ważnego aspektu życia, jakim jest religijność człowieka czy społeczności, w tym wypadku nowohuckiej. Rekonstrukcję i analizę protestu nowohuckiego przeprowadzono na podstawie historycznych badań socjologicznych oraz własnych poszukiwań źródłowych. Wykorzystano klasyczne opracowania psycho-socjologiczne z zakresu badań nad psychologią tłumu autorstwa Gustave a Le Bona, a także prace Ralfa Dahrendorfa poświęcone teorii konfliktu w społeczeństwie przemysłowym. Zrekonstruowano przebieg kluczowego dla opisywanej historii dnia 27 kwietnia 1960 r., przedstawiając zarówno gwałtowne walki uliczne w Nowej Hucie, jak i decyzje podejmowane w zaciszu gabinetów. Nakreślono kontekst protestu i opisano jego bezpośrednią przyczynę. Szczegółowo opisano biografie wybranych bohaterów wydarzeń, a także skalę represji, które dotknęły uczestników protestu i ich rodziny. Ważnym elementem opisu jest reakcja na wydarzenia nowohuckie różnych środowisk i osób oraz kontekst powstającego mitu i rodzącej się pamięci o obronie krzyża w Nowej Hucie. Pracę uzupełniają kalendaria i aneks źródłowy, poszerzające perspektywę protestu z 1960 r. Załączono też wykaz osób sądzonych przez komunistyczny wymiar sprawiedliwości oraz listę adwokatów, którzy bronili oskarżonych. W książce wykorzystano bogaty materiał zdjęciowy pochodzący przede wszystkim ze zbiorów IPN.

(Powyższy opis pochodzi od wydawcy)

Recenzja

W 1960 roku władze komunistyczne podjęły próbę usunięcia krzyża stojącego na placu niedoszłej budowy kościoła w Nowej Hucie. Spowodowało to największe zamieszki na tle religijnym w PRL, które do historii przeszły jako „walka o krzyż nowohucki”. Wojciech Paduchowski w publikacji Karły pod krzyżem nie tylko opisał wydarzenia sprzed sześćdziesięciu lat pod kątem historycznym, ale przede wszystkim uchwycił fenomenalny kontekst społeczny, psychologiczny i kulturowy Nowej Huty. […] Na początku dr Wojciech Paduchowski nakreśla kilkunastoletni okres sprawowania władzy przez Władysława Gomułkę oraz przedstawia jego politykę prowadzoną wobec Kościoła katolickiego. Autor docenia inteligencję I sekretarza KC. Wbrew pozorom nie jest to szokująca opinia, gdyż spora część naukowców specjalizujących się w historii PRL potwierdza, iż Gomułka zdecydowanie górował intelektualnie nad Wojciechem Jaruzelskim, Bolesławem Bierutem czy Edwardem Gierkiem.

Głównym tematem Karłów pod krzyżem jest szczegółowy opis wydarzeń jakie rozegrały się pod nowohuckim krzyżem, w tym ukazanie prób budowy kościoła, zrekonstruowanie walk ulicznych, przedstawienie procesów sądowych czy represji jakie spotkały mieszkańców Nowej Huty. Jednak najważniejszym aspektem książki jest próba odpowiedzi na pytanie – z jakich powodów mieszkańcy Nowej Huty masowo wyszli protestować w obronie krzyża? Aby zrozumieć meritum walki o krzyż nowohucki, historyk zapoznaje nas z kontekstem społecznym Nowej Huty. Jak wiadomo, miała ona symbolizować nową Polskę, stać się wzorcowym miastem socjalistycznym, gdzie człowiek będzie pozbawiony wszelkich „przesądów i obciążeń religijnych”. Wojciech Paduchowski przybliża nam badania socjologiczne – dotyczące światopoglądu nowohuckich rodzin. Dowiadujemy się, że bardzo ważną rolę w ich życiu odgrywały wzorce wyniesione z rodzinnego domu. Rodziny wierzące stanowiły dziewięćdziesiąt procent, przy czym ponad połowa określała się jako głęboko wierząca i gorliwie praktykująca.

Ponadto autor zastanawia się, czy rodziny z Nowej Huty były jeszcze rodzinami wiejskimi, czy już cechowało je typowe mieszczaństwo? Tego typu intrygujących zagadnień w książce jest zdecydowanie więcej. Przy okazji czytelnicy sięgający po lekturę zapoznają się z historią Józefa Sawy, którego życiorys wyjaśni nam istotę protestów. Warto dodać, że życie Sawy jest tak naprawdę opowieścią o Nowej Hucie. Wpisywał się on we wzorzec postępowego człowieka pracy socjalistycznej. Był chwalony i doceniany. Z biednego chłopca stał się szybko kimś wartościowym. Zaś „punktem zwrotnym w jego życiu” były wydarzenia z kwietnia 1960 roku. Wtedy przeszedł przemianę, zaczął interesować się innymi, zwłaszcza słabszymi – przeczytamy w Karłach pod krzyżem.

Karły pod krzyżem to coś więcej, niż tylko książka o wydarzeniach sprzed sześćdziesięciu lat. To praca, która pokazuje nam istotę tego jak państwo komunistyczne traktowało w rzeczywistości zwykłych ludzi – uważając ich za dewotów, prostaków, nierobów czy karłów tylko dlatego, że byli osobami wierzącymi. Tylko, że przysłowiowe „karły” odniosły zwycięstwo w sprawie, o którą walczyły, stając na barkach „gigantów”, jak trafnie podsumowuje Wojciech Paduchowski.

Maciej Gach

O autorze

Wojciech Paduchowski (ur. 1981) – doktor nauk humanistycznych, pracownik Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie. Zajmuje się historią społeczno-gospodarczą oraz wojskowością, a także psycho- i socjohistorią. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Prezes Stowarzyszenia Filmowego „Trzeci Tor”.